مقدمه:
درختان ، بویژه درختان میوه اگر در طبیعت و در شرایط محیطی مناسب بدون دخالت انسان رشد کنند بعد از چند سال ، یک حالت متراکم پر از شاخ و برگ به خود می گیرند و از نظر میزان کیفیت باروری نیز حالت نامطلوب پیدا می کنند . در اینگونه درختان ، رشد شاخه های مزاحم و پر پیچ و خم در داخل تاج درخت صورت گرفته و بدلیل متراکم شدن و پر برگ شدن شاخه ها، نفوذ نور داخل تاج درخت محدود گشته و بتدریج شاخه ها خشک شده و از بین می روند و باردهی درخت نیز محدود می گردد و میزان محصول و کیفیت آن پایین می آید . علاوه بر این مسائل ، مشکل سال آوری و تناوب باردهی نیز بروز می کند ،به طوری که ، یک سال میوه های زیاد و ریز و سال دیگر عدم باردهی ویا تولید ناچیز اتفاق می افتد .بنابراین ، لزوم اجرای صحیح عملیات هرس جهت ایجاد شکل و فرم مناسب و باردهی منظم و مطلوب ضروری می باشد .

 تعریف هرس: هرس عبارت است از قطع کامل یا جزئی شاخه ، ریشه ، پوست ، برگ گل و میوه به منظور تحت تأثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروری گیاه .

به طور کلی در اجرای هرس، با رعایت نکات فنی و شناختن نحوه باردهی و اعضای بارده هر نوع درخت ، می توان هرس مناسبی انجام داد .


 فواید هرس:
1- شکل و فرم دادن به نهال که در سال های اول تا چهارم و به عنوان هرس فرم دهی اجرا می شود .
2- حذف شاخه های خشکیده ، آفت زده ، مریض ، شکسته و مزاحم .
3- خلوت کردن تاج درخت از شاخه و برگ های اضافی جهت ورود  نور و هوا به درون شاخسار درخت .
4- جلوگیری از تناوب باردهی و سال آوری درخت با حذف و تنک کردن تعدادی از شاخه های بارده و در نهایت بعضی از میوه ها .
5- جوان کردن درختان مسن ، ازطریق حذف شاخه های پیر و جایگزین کردن آن ها با شاخه های جوان
6- جلوگیری از رشد رویشی بیش از حد و وادار کردن گیاه به رشد زایشی که منجر به تولید میوه می گردد .
7- ایجاد تعادل بین ریشه و ساقه ، که بویژه هنگام انتقال نهال دارای اهمیت است .
8- بالا بردن کیفیت واندازه محصول با قطع شاخه های اضافی و متراکم .
9- کوتاه نگه داشتن درخت که  باعث راحتی کار در مراحل داشت (سمپاشی وهرس) و نیز برداشت محصول می گردد .


هرس در دو موقع از سال انجام می شود:
- یکی در هنگام استراحت و خواب گیاه که معمولاً در فصل سرد زمستان می باشد  و به هرس زمستانه (خشک ) معروف است و دیگری هرس سبز یا تابستانه است که در موقع فعالیت گیاه و سبز بودن آن و حتی گل یا میوه دار بودن درخت انجام می گیرد .قابل ذکر است که اصولاً هرس در هر زمان انجام بگیرد باعث تأخیر در باروری نهال های جوان و کم شدن محصول درختان بارور می گردد، لذا در تمام انواع هرس ، رعایت جانب تعادل ضروری می باشد  .
 هرس زمستانه معمولاً در اواخر فصل زمستان قبل از جوانه زنی درختان صورت می گیرد و در این فصل به علت متوقف شدن یا کند شدن شیره نباتی ، گیاه کمتر آسیب و صدمه می بیند و چون درخت فاقد برگ می باشد، کلیه قسمت های شاخه ها براحتی قابل رؤیت بوده وتصمیم گیری در این حالت راحت تر می باشد .فرم دهی و تربیت نهال در سال های اول کاشت و حذف شاخه های شکسته ، مریض وآفت زده و هرس ریشه در زمستان (هرس خشک) صورت می گیرد.
هرس تابستانه معمولاً از اوایل بهار تا اواخر تابستان انجام می گیرد که منظور از این هرس ،حذف پاجوش ها ،نرک ها و هرس قسمت های انتهایی شاخه هایی که رشد سریع دارند می باشند .


انواع هرس:
1- هرس شاخه : در این هرس شکل و اندازه و فرم نهایی درخت باید مد نظر باشد، یعنی نحوه قرار گرفتن شاخه ها برروی تنه اصلی به طور مناسب انتخاب گردد. در درختان میوه نحوه قرارگرفتن شاخه ،روی قدرت بار دهی درخت تأثیر فراوان دارد، به طوری که در تعدادی از آن ها(از جمله سیب ،گلابی ، زرد آلو و گیلاس) ، جوانه های تشکیل دهنده گل که بعداً تبدیل به میوه می شوند ، روی شاخه های بسیار کوتاه چند ساله ( اکثراً2تا 5 ساله ) قرار دارد.
2- هرس ریشه : برای ایجاد تعادل بین ریشه و شاخه و برگ جهت رشد و نمو گیاه .
3- هرس گل ومیوه (تنک کردن): در اوایل بهار و بعد از باز شدن گل ها تا موقعی که میوه ها به قطر یک سانتیمتر تشکیل شوند ،انجام می گیرد و هدف از آن حفظ تعادل مقدار محصول متناسب با قدرت درخت است .
4- زخم کردن و خم کردن پوست : که نوعی هرس محسوب می شود و در بهار انجام می گیرد که به منظور تبدیل شاخه های غیر بارور و شکستن غرور درخت می باشد . بدین ترتیب که با زخم پوست ساقه ،رابطه قسمت بالای زخم با قسمت پایین قطع شده و مواد غذایی (کربو هیدارت ها )تولید شده در قسمت بالا باقی مانده و آن شاخه را وادار به تولید گل و میوه می کند .


 نکاتی که در موقع هرس باید رعایت گردد:
1- اگر درخت مسن بوده و چند سال است که  هرس نشده، نباید آنرا دریک دفعه ، هرس سنگین کرد ، بلکه باید ظرف 2-3روز و بتدریج هرس سبک تر انجام داد تا به هدف ایده آل رسید.
2- در موقع هرس ،باید شاخه هایی را حذف کرد که با تنه اصلی (شاخه حامل ) زاویه کوچک تری دارند و شاخه هایی که حفظ می شوند باید دارای زاویه نزدیک قائمه (بهترین زاویه60 درجه می باشد) باشند چرا که در این صورت بین دو شاخه ، بیشترین مقدار چوب تولیده شده و از شکستن آن در اثر فشار ناشی از وزن میوه جلوگیری می شود .
 3- در موقع هرس ، با حذف شاخه های کج و مزاحم ، وسط تاج درخت باز نگه داشته می شود تا نفوذ نور به داخل تاج راحت تر صورت گیرد .
 4- در هرس باید ابتدا باغات و درختان مسن را هرس کرده و  سپس باغات جوان را هرس نمود چرا که اگر سرمای ناگهانی اتفاق افتد درختان مسن مقاومت بیشتری در برابر سرما از خود نشان می دهند .
 5- در موقع هرس در هنگام حذف شاخه ،باید تا آنجا که ممکن است برش از ته و موازی تنه اصلی صورت گیرد و از باقی گذاشتن مقداری از آن به عنوان ناخنک خوداری شود .
6- در موقع هرس شاخه های قطور و سنگین ، باید برش در سه مرحله صورت گیرد تا از شکسته شدن شاخه بر اثر سنگینی آن در موقع برش جلوگیری گردد.
7- در هرس به منظور جوان سازی درختان مسن، قطع شاخه ها با قطر زیاد باعث ایجاد تعداد زیادی ترک در محل برش می شود، لذا سرزنی شاخه های نازک تر با تعداد زیاد و پراکندگی مناسب در سطح تاج توصیه می گردد.
8- در مناطقی که امکان خشک شدن درختان در زمستان وجود دارد ،هرس زمستانه درختان تا حد امکان باید به تأخیر بیفتد .
9- شاخه های قوی و نیرومند قادر به تولید میوه های درشت با کیفیت عالی می باشند ،در صورتی که شاخه های نازک وضعیف ، میوه های ریز و کم رنگ با کیفیت پائین تر بوجود می آورند، لذا در انجام هرس ،اولویت حذف با شاخه های ضعیف  و نازک می باشد .
10- میزان هرس با سن و قدرت و نوع آن تغییر می کند .درختان مسن با قدرت رشد و بازدهی کم را می توان سنگین تر از درختان جوان تر و قوی تر از همان نوع هرس کرد  .
11- در سر شاخه زنی شاخه ها ،باید برش منتهی به یک جوانه باشد نه یک شاخه فرعی نازک و ضعیف . همچنین برش حدود نیم سانتی متر بالاتر از جوانه در بیرون تاج و پشت به بادهای غالب منطقه – در صورت وجود – قرار گیرد .
 12- بعد از رسیدن به سنین باروری، مقدار و شدت هرس بسته به نوع درخت فرق می کند، به طوری که در مورد درختانی که میوه های خود را روی شاخه های  کوتاه تولید می کنند نظیر سیب ، گلابی و گیلاس شدت هرس کاهش می یابد و درختانی که میوه های خود را روی شاخه های یک ساله تولید می کنند مانند  هلو ، هرس شدیدتر صورت می گیرد .
13- با توجه به اینکه وجود پاجوش ها در اطراف درخت ، باعث ایجاد رقابت با تنه و در واقع درخت و نهال اصلی در باغ می گردد، باید در هرس اقدام به حذف کلیه پاجوش ها از ته نمود.